آهن اسفنجی به‌عنوان یک محصول میانی کلیدی در زنجیره تولید فولاد، نقشی محوری در کاهش ردپای کربن این صنعت ایفا می‌کند. این محصول، محصولی متخلخل و پرعیار از آهن است که از طریق احیای مستقیم سنگ‌آهن با استفاده از گازهای احیاکننده مانند گاز طبیعی یا هیدروژن تولید می‌شود. این روش، برخلاف کوره‌های بلند سنتی که وابسته به کک زغال سنگ هستند، امکان تولید آهن با خلوص بالا و آلایندگی کمتر را فراهم می‌کند. به باور کارشناسان در روش تولید احیای مستقیم، حدود 1300 کیلو گاز گلخانه‌ای CO2 به ازای هرتن فولاد تولید می‌شود، درحالی‌که این عدد در کوره‌بلند تا 2300 کیلو CO2 به ازای یک‌تن فولاد می‌رسد.
مزایای آهن اسفنجی چیست؟
کاهش چشمگیر انتشار CO2یکی از مهم‌ترین مزایای تولید آهن اسفنجی است، علاوه‌بر این استفاده از هیدروژن به‌عنوان گاز احیاکننده، قابلیت کاهش انتشار کربن تا صفر را نیز دارد. انعطاف‌پذیری در مقیاس تولید و سازگاری با منابع گازی مختلف، از دیگر نقاط قوت آهن اسفنجی محسوب می‌شود. این ویژگی‌ها، امکان استقرار واحدهای تولیدی در مجاورت منابع سنگ‌آهن و گاز را فراهم کرده و هزینه‌های حمل‌ونقل را نیز کاهش می‌دهد.
زیرساخت‌های موردنیاز
برای تولید آهن اسفنجی، دسترسی به منابع غنی سنگ آهن و گاز طبیعی یا هیدروژن ضروری است. سرمایه‌گذاری در احداث کارخانه‌های احیای مستقیم، خطوط انتقال گاز و بندرگاه‌های صادراتی، از دیگر الزامات توسعه این صنعت به‌شمار می‌رود، همچنین تکنولوژی‌های نوین تولید هیدروژن سبز، نقشی کلیدی در آینده آهن اسفنجی بازی خواهند کرد.
وضعیت ایران و کشورهای پیشرو در تولید آهن اسفنجی
طبق آمارهای منتشرشده از سوی GMK Center تولید جهانی آهن اسفنجی در سه‌ماهه اول سال2024 با رشد 7.4درصدی نسبت به مدت مشابه سال2023، به 28.09میلیون تن رسید. درمیان 13 کشور تولیدکننده آهن اسفنجی، هند با تولید 4.23میلیون تن، ایران با 1.93میلیون تن، روسیه با 700هزار تن و عربستان‌سعودی با 602هزار تن، بیشترین سهم را در تولید این محصول در ماه مارس 2024 داشته‌اند.
در مجموع سال2023، تولید جهانی آهن اسفنجی با رشد 7.4درصدی نسبت به سال2022، از 126.16میلیون تن به 135.51میلیون‌تن افزایش یافت. هند با تولید 49.33میلیون تن، بیش از 36درصد از کل تولید جهانی را به خود اختصاص داد، پس از آن ایران با 33.45میلیون تن، روسیه با 7.78میلیون تن، مصر با 7.22میلیون‌تن و عربستان‌سعودی با 6.82میلیون تن، در رتبه‌های بعدی قرارگرفتند.
بر اساس پیش‌بینی «وورلد استیل داینامیکس»، تولید جهانی آهن اسفنجی تا سال2030 نسبت به سال‌پایه 2019، رشد 56.2درصدی و در مقایسه با سال2022، افزایش 40درصدی خواهد داشت و به 175میلیون‌تن خواهد رسید.
انتظار می‌رود بیشترین رشد تولید آهن اسفنجی در اتحادیه اروپا و کشورهای منطقه منا (خاورمیانه و شمال آفریقا) رخ دهد.
کشورهای حاشیه خلیج‌فارس نیز با اتکا به منابع غنی گاز طبیعی و نزدیکی به بازارهای آسیا و اروپا،درصدد توسعه صنعت آهن اسفنجی برآمده‌اند. عربستان‌سعودی، امارات و عمان با مشارکت شرکت‌های معتبر بین‌المللی همچون Vale برزیل، کارخانه‌های احیای مستقیم را راه‌اندازی کرده و پس از تسلط بر تکنولوژی تولید هیدروژن سبز، عرضه آهن اسفنجی کم‌کربن را در دستور کار خود دارند.
ایران با داشتن 3میلیاردتن ذخایر سنگ‌آهن و برخورداری از منابع ارزان گاز طبیعی، پتانسیل بالایی برای تولید آهن اسفنجی دارد. از تولید سالانه 30میلیون‌تن فولاد در کشور، تنها نیمی در داخل مصرف می‌شود و نیمی دیگر قابلیت صادرات دارد، با این‌وجود هزینه بالای تولید هیدروژن با تکنولوژی ریفورمینگ گازی، مانعی جدی بر سر راه تولید آهن اسفنجی سبز در ایران است. تمرکز بر توسعه فناوری‌های نوین تولید هیدروژن و جذب سرمایه‌گذاری خارجی می‌تواند ضامن موفقیت ایران در این عرصه باشد.
انرژی ارزان؛ مزیت نسبی ایران در تولید آهن اسفنجی
محمد مکملی، کارشناس حوزه معدن و استاد دانشگاه تهران، در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» بیان کرد: مزیت نسبی کشور ما نسبت به سایر کشورهای فعال در حوزه تولید آهن، انرژی ارزان است.
به‌طور کلی، دو روش اصلی کوره پایه بلند و احیای مستقیم برای تولید آهن وجود دارد. به عقیده او، در روش احیای مستقیم، از گاز طبیعی یا گاز هیدروژن استفاده می‌شود، درحالی‌که سوخت موردنیاز برای تولید آهن از طریق کوره‌های کوره‌بلند، کک است که قیمت بسیار بالایی دارد.
مکملی گفت: در سال‌گذشته، قیمت هرتن کک حدود 400 دلار بود. برای مثال، ذوب‌آهن اصفهان برای تولید هرتن فولاد، حدود 500کیلو کک مصرف می‌کند که در مقایسه با قیمت گاز طبیعی بسیار بالا است و در نتیجه، سودآوری کمتری دارد. مکملی افزود: علاوه‌بر بحث قیمت، مساله مخرب‌بودن کوره‌بلندها برای محیط‌زیست نیز مطرح است. در روش تولید احیای مستقیم، حدود 1300کیلو گاز گلخانه‌ایCO2 به ازای هرتن فولاد تولید می‌شود، درحالی‌که این رقم در کوره‌بلندها تا 2300کیلو CO2 به ازای یک‌تن فولاد می‌رسد، بنابراین می‌توان گفت گاز گلخانه‌ای ناشی از روش احیای مستقیم بسیار کمتر از کوره‌بلند است.
به گفته او از سال2026، اتحادیه اروپا مالیات کربن (Carbon tax) را برای تمامی کشورها اجرا خواهد کرد. مالیات کربن به‌معنای دریافت مالیات به ازای میزان مشخصی گاز گلخانه‌ای است.
برای نمونه، در سال2023، کشور سوئد 70یورو به ازای هر کیلو گاز CO2 مصرف مازاد بر میزان تعیین‌شده دریافت کرده‌است.
همچنین در کشور کانادا، در سال2023 به ازای ایجاد هرتن CO2 بیشتر از حد مجاز، 30 دلار دریافت شده‌است. این رقم در سال2033 به 170دلار به ازای هرتن افزایش خواهد یافت.
مکملی بیان کرد: ایران سالانه 30میلیون‌تن فولاد تولید می‌کند که از این مقدار، حدود 15میلیون‌تن مصرف داخلی است و مابقی مازاد بر مصرف محسوب می‌شود.
بخشی از این مازاد به کشورهای تحت‌نظارت اتحادیه اروپا صادر خواهد شد و در نتیجه، تولید محصولات دوستدار محیط‌زیست اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کند.
این استاد دانشگاه با اشاره به وضعیت زیست‌محیطی روش احیای مستقیم گفت: اگرچه روش احیای مستقیم میزان گاز گلخانه‌ای کمتری نسبت به روش کوره‌بلند تولید می‌کند. اما همچنان نمی‌توان ادعا کرد که این روش هیچ آسیبی به محیط‌زیست نمی‌زند.
او افزود: تولید فلز بدون ایجاد CO2 تنها در صورت استفاده از هیدروژن در روش احیای مستقیم امکان‌پذیر است.
شرکت «میدرکس»، به‌عنوان یک شرکت پیشروی جهانی، موفق شده‌است با تولید بر پایه هیدروژن، انتشار دی‌اکسیدکربن را به صفر برساند. متاسفانه در حال‌حاضر، تکنولوژی غالب تولید هیدروژن در ایران، ریفورمینگ است که باعث افزایش هزینه هیدروژن شده و تولید احیای مستقیم با استفاده از هیدروژن را غیراقتصادی می‌کند.
به بیان او، در سال2023، 120میلیون‌تن آهن اسفنجی در جهان تولیدشده‌است و پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که تا سال2050، تولید آهن اسفنجی با هدف کاهش آلایندگی‌ها به 320میلیون تن خواهد رسید.
مکملی در پایان گفت: کشورهای منطقه نیز در این زمینه پیشرفت‌هایی داشته‌اند. برای مثال شرکت Vale برزیل با سه کشور عربستان‌سعودی، عمان و امارات تفاهم‌نامه‌ای امضا کرده‌است تا تکنولوژی احیای مستقیم را به این کشورها منتقل کند. در حال‌حاضر این شرکت‌ها در کشورهای مذکور با استفاده از گاز طبیعی، از تکنولوژی احیای مستقیم بهره می‌برند و پس از دستیابی به تکنولوژی تولید هیدروژن ارزان، این روش بر پایه هیدروژن دنبال خواهد شد.
فولاد سبز؛ کلید توسعه
با تشدید چالش‌های زیست‌محیطی و تصویب مقرراتی همچون مالیات کربن در اتحادیه اروپا، تقاضا برای محصولات فولادی سازگار با محیط‌زیست هر روز در حال افزایش است. بر این اساس، دستیابی به تکنولوژی تولید آهن اسفنجی با خوراک هیدروژن سبز، کلید طلایی موفقیت در آینده صنعت فولاد محسوب می‌شود. کشورهایی که هم‌اکنون این مسیر را درپیش گرفته‌اند، بی‌تردید از مزیت‌های رقابتی فراوانی در بازارهای جهانی بهره‌مند خواهند شد. شرکت‌های بزرگ فولادسازی جهان نیز از قافله تحول سبز عقب نمانده‌اند. غول‌های صنعتی همچون «آرسلورمیتال» و «تیسن‌کروپ» با سرمایه‌گذاری‌های کلان در حوزه تحقیق و توسعه، به‌دنبال بهینه‌سازی فرآیندهای تولید آهن اسفنجی و کاهش ردپای کربن خود هستند. این شرکت‌ها با درک صحیح از آینده بازار و الزامات سختگیرانه زیست‌محیطی، خود را برای عصر فولاد سبز آماده می‌کنند.
